Soğuk savaşın sona ermesiyle birlikte Kafkasya ve Orta Asya’da istikrarın sağlanacağı ve yeni kurulan cumhuriyetlerin kısa süre içinde bir düzen kurabilecekleri umulmuştu. Ancak ne yazık ki aradan yıllar geçmesine rağmen bu ülkelerdeki çatışmaların, karışıklıkların, ayaklanmaların ve ekonomik sorunların ardı arkası kesilmedi. Kafkasya’dan hergün yeni bir yardım çığlığı yükseldi.
Bu bölgede yaşanan istikrarsızlığın altında şu ana kadar pekçok nedeninin yattığı yazıldı ve tartışıldı. Ancak her zaman için ilk sırada Rusya’nın bu ülkeler üzerindeki emelleri sayıldı. Bu genç cumhuriyetlerde huzurun, istikrarın ve barışın sağlanamamasının nedeni Rusya’nın bu bölgedeki eski hakimiyetine tekrar kavuşma isteğiydi. Rusya bu ülkeler üzerinde tekrar nüfuz elde edebilmek için yeni çatışmalar çıkarttı, çıkan çatışmaları körükledi, muhalifleri destekledi, terörist girişimlerde bulundu, kukla hükümetlerle siyasi karışıklıklar yarattı. Özlediği istikrarı sağlayamayan bu ülkelerden bir tanesi de Özbekistan’dır.
Özbekistan yıllardan bu yana iç çatışmalarla boğuşuyor. Ülke ekonomisi çok büyük bir ekonomik darboğaz yaşıyor ve Özbek halkı kıtlıkla mücadele ediyor. Ülkesindeki en ılımlı muhaliflere bile yaşama hakkı vermeyen Kerimov yönetimi ise bu çatışmaların tam merkezinde yer alıyor. İşte bu nedenle de Yeni Binyıl gazetesinin dış politika yazarlarından Mensur Akgün Kerimov’u “Tek başına iç savaş çıkartabilecek üstün devlet adamı meziyetlerine sahip ender insanlardan” diye nitelerken abartma yapmıyor.1
Kerimov’un iç savaşlardaki rolü hakkında yorum yapabilmek için öncelikle son yıllarda Özbekistan’da etkin olan güçler hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Özbekistan’daki çatışmaların ana nedeni bu ülkede yükselen İslami güce karşı yürütülen savaştır. Ve bu savaşta Rusya’nın yanında çok önemli bir müttefik daha göze çarpıyor: İsrail.
İsrail’in Orta Asya’daki İnce Hesapları
SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Orta Asya’daki Müslüman Cumhuriyetlerin birbiri ardına bağımsızlıklarını elde etmesinin önemi, pek çok devletten önce İsrail’in dikkatini çekmişti. Ancak İsrail’in çok büyük bir endişesi vardı. “İslami fundamentalizmin gelişme riskine karşın” özellikle Özbekistan ve Tacikistan gibi Müslüman cumhuriyetlerdeki, Sovyetler döneminde oluşturulmuş fakat çoğunluğu bu ülke askerlerinden oluşan orduların dağıtılmasını istemişti. 2
İsrail’in Orta Asya ve Kafkasya ülkelerine olan ilgisinin ikinci nedeni de bu ülkelerin FKÖ ile yaptığı temaslardı. Yaser Arafat Ocak 1992’de Kazakistan’ı ziyaret etmiş ardından Kazakistan Filistin Devleti’ni tanımıştı. Ayrıca diplomatik ilişkiler büyükelçilik düzeyine çıkarıldı. Nisan 1992’de de bir Özbekistan heyeti Filistin halkının hakları ile ilgili bir toplantıya katıldı.Bu gelişmeler karşısında, Yahudi Devleti Orta Asya’yı kendisi açısından tehlikeli gördüğü gelişmelerden “koruyabilmek” için, bölgeye bizzat girmeyi uygun gördü. Orta Asya ve Kafkasya’daki Türki Cumhuriyetlerle yakın siyasi, ekonomik, hatta askeri ilişkiler kurdu. Bundaki amaç, ekonomik ve siyasi hesapların yanında, sözkonusu stratejik vizyon. İsrail-Orta Asya ilişkilerini ayrıntılı olarak inceleyen bir uluslararası ilişkiler uzmanı şöyle yazıyor: “İsrail’in (bölgeye girmekte) erken davranmasındaki en önemli sebep, Müslüman karakterli Orta Asya ve Kafkasya bölgesine Arap aleminin nüfuzunu önlemek ve ve İslami fundamentalizmin bölgeye yayılmasının önüne set çekmektir.” 3
İsrail Türki Cumhuriyetler ile temaslara bir kaç koldan başlamıştır. Birincisi bizzat Mossad’ın bölgede faaliyet göstermesidir. Milli Güvenlik Kurulu’nun yaptığı saptamalara göre Mossad, KGB’den ayrılan ajanları Türkiye üzerinden Türki Cumhuriyetler’e yollamaktadır. Böylece Mossad bölgedeki istihbarat çalışmalarıyla zirveye çıkmayı hedeflemektedir.4
Kurulan ticari ilişkilerde de Mossad’ın gölgesini görmek mümkündür. Örneğin İsrail’in, Kazakistan ve diğer cumhuriyetlerle olan iş ilişkilerini düzenleyen kişilerin başında Shoul Eisenberg adlı bir işadamı gelmektedir. Eisenberg’in adı, eski Mossad ajanı Victor Ostrovsky’nin By Way of Deception adlı ünlü kitabında Mossad’ın silah ticaretini organize eden kişi olarak geçer.5
Orta Asya ile kurulan ilişkilerde bir diğer yöntem ise İsrail’in bölge ülkelerine silah satmasıdır. Türkiye’nin Azerbaycan’a yaptığı askeri yardımın sınırlı olması nedeniyle İsrail Azerbaycan’ın bir ordu kurabilmesi için yardım etmeye karar vermiştir. Öte yandan İsrail Orta Asya’daki varlığını güçlendirmek amacıyla Orta Asya’daki Cumhuriyetler ile karşılıklı elçilikler açmaktadır. Böylece bu ülkeler ile ilişkilerini de hukuki zeminlere oturtmuştur.6
Kafkaslar ve Orta Asya’da İsrail-Rus İttifakı:
Kafkasya ve Orta Asya’daki genç cumhuriyetlerde İslam’a karşı yürütülen şiddetli savaşın bir yöntemi de islam aleyhtarı propaganda ile İslam’ı dejenere etme, aslından saptırmadır. Bunun sonuçları genç nüfusta açıkça kendini göstermektedir. Ancak tüm bunların yanında dünya Müslümanlarının kontrol altına alınmaları, zayıflatılmaları, ellerinde bulunan zenginliklerden faydalanmalarının engellenmesi ve ezilmeleri de İslam’a karşı girişilen savaşın önemli bir boyutudur. Son yıllarda yaşadığımız örnekler, Müslümanların fiziksel olarak imha edilmelerinin bile sözkonusu olduğunu gösteriyor.
Bugün Bosna’da Sırplar, Keşmir’de Hindular, Kafkaslar’da Ruslar, Cezayir, Mısır, Fas, gibi ülkelerde de baskıcı rejimler tarafından hedef alınmaktadırlar. Ama her nedense, birbirinden bağımsız gibi gözüken bu İslam-karşıtı güçler, hep benzer yöntemleri kullanmaktadırlar. (Ayrıntılı bilgi için Bkz. Yeni Dünya Düzeni, Harun Yahya, Vural Yayıncılık, 2 baskı, 2000) Özbekistan’da karşımıza çıkan güç ise Rus-İsrail birleşik gücüdür.
Sovyetler Birliği’nin dağılışının ardından bağımsızlıklarını kazanmaya başlayan Özbekistan gibi müslüman cumhuriyetler, kısa sürede Rus yayılmacılığı ile yeniden karşı karşıya kaldılar. Bu devletlerin bazıları bağımsız bir çizgi izlemeye çalıştı, ancak Rusya’nın çeşitli girişimleri ve “entrika”ları ile karşılaştı.
Bu arada bir yandan da İsrail, bu bölgeye yönelik son derece belirgin bir yakınlaşma politikası izlemeye başladı. İsrailli yöneticiler sözkonusu cumhuriyetlere geziler düzenlediler, o cumhuriyetlerin bazı liderleri de İsrail’de boy gösterdi. İsrail, “tarımsal işbirliği”, “askeri eğitim” ya da “teknolojik destek” gibi anlamlı yöntemlerle bu devletlere yaklaştı, kendini dost olarak tanıttı.
İsrail’in bölgeye yönelmesinin ardındaki temel etken ise bir takım ticari çıkarların ötesinde, asıl olarak yukarıda saydığımız stratejik hesaplardı. İsrail’in bu yöndeki hesapları zamanın Genel Kurmay Başkanı ve şu anda Cumhurbaşkanı olan Ehud Barak tarafından açıkça dile getirilmiş, Barak, yeni cumhuriyetlerin “Müslüman” kimliğine atıfta bulunarak, yeni Müslüman cumhuriyetlerin doğmasının İsrail’in çıkarlarına uygun olmadığını söylemişti.7
Bu durumda İsrail’in ve Rusya’nın hedefleri tam uyuşuyordu. Çünkü Rusya’nın da en korktuğu şey, yeni cumhuriyetleri İslam’a “kaptırmak”tı. İzak Rabin’in Yeltsin ile 1993 yazında Moskova’da yaptığı ve ana konusu “İslam tehlikesi” olan görüşme de bu ittifakı sağlamlaştırmış, Rabin Yeltsin’i “radikal İslam konusunda yeterince duyarlı bulduğunu” açıklamıştı. Bu “anti-İslami” ittifakı ABD de onaylıyordu. İsrail’in Amerikalı uzantılarından Henry Kissinger, “İslami radikalizm en şiddetli biçimde Rus çıkarlarına da aykırıdır. Dolayısıyla Washington Moskova ile işbirliği yapmalıdır” diyerek konuya açıklık getirmişti. 8
Rusya ile İsrail’in İslam’a karşı kurduğu ittifak, ilk işaretlerini Tacikistan’da verdi. Sovyetler’in çöküşünün ardından bağımsızlığına kavuşan Tacikistan’da, kısa bir süre sonra ülke içinde güçlü olan İslami hareket iktidara geldi. Ancak Rus destekli eski komünistler 1992’nin son günlerinde müslümanlara karşı kanlı bir saldırı başlatarak yeniden iktidara oturdular. İşin ilginç yanı, Rusya ile birlikte İsrail’in de komünistlerin yanında yer almasıydı. İsrail’in Müslümanlara karşı Rusya ile birlikte desteklediği bir başka bölgesel güç ise Ermeniler’di. Azerbaycan topraklarının % 25’inden fazlasını işgal eden ve bu işgal ettiği bölgelerde binlerce Azeri’yi katleden Ermeni ordusunun saflarında, Turkish Daily News’un haberine göre “İsrailli subaylar” da yer alıyordu.9
Rusya’nın genç cumhuriyetlere açtığı savaşta Tacikistan ve Azerbeycan örneklerini Çeçenistan, Dağıstan, Kırgızistan, Kazakistan ve diğer ülkeler izledi. Özbekistan’da iktidara gelen Kerimov yönetimi her zaman için Rus ve İsrail yönetimine yakın oldu. İslama karşı bu iki güçle birlikte çok şiddetli bir mücadele başlattı. Bu savaş özellikle de son yıllarda çok büyük bir ivme kazandı. 4 Eylül 2000 tarihli Yeni Binyıl gazetesinde yer alan “Dincilere karşı Tel Aviv yardımı!” şeklindeki haber Kerimov-İsrail ilişkisinin delilendiriyordu. Kerimov’un çatışmaların ilk günlerinden itibaren Rusya’dan müdahale etmesini talep etmesi bu işbirliğinin bir sonucuydu.
Rus ve İsrail yönetimine olan yakınlığıyla tanınan Kerimov ülkesindeki İslami duyarlılığı olan tüm güçlere karşı şiddetli bir savaş açtı. Kerimov’un Özbekistan’daki baskıcı yönetimi nedeniyle şu an zindanlarda 50 binden fazla kişi bulunmakta. Özellikle de şehir merkezlerinde patlayan bombalardan sonra Kerimov. ülke genelinde binlerce insanı hapsettirdi, dini eğilimi olan herkesi terörist olarak nitelendirdi ve insan hak ve özgürlüklerini yok sayan bir yönetim uyguladı. Fakat onun bu baskıcı politikası değil çatışmaları önlemek daha da şiddetlendirdi ve muhalefetin daha da güç kazanmasıyla sonuçlandı.
Rusya Orta Asya’daki İslami Uyanış’tan uzun zamandır rahatsızlık duyuyor
80’li yıllarda Türk Devletlerinde başlayan dini uyanış Kremlin’i rahatsız etmişti. Özellikle de Gorbaçov yönetimi, dini duyguların güçlenmesinden büyük kaygı duyuyordu. Bu politika o dönemin gazetelerine sık sık yansıyor, Kremlin yönetimi tarafından alınacak tüm önlemler de tarif ediliyordu. O dönemde Güneş gazetesinde yer alan bir haberde Gorbaçov’un islama bakış açısı şu şekilde tarif ediliyordu:
“Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri Mihail Gorbaçov’un uzun zamandır varolduğu kaydedilen İslam karşıtı politikasına son örnek, 24 Kasım’da çoğunlukla Müslümanların yaşadığı Özbekistan Cumhuriyeti’nin başkenti Taşkent’te yaptığı konuşma. Taşkent gazetesi Pravda Vostoka’nın verdiği habere göre, Gorbaçov konuşmasında, komünistleri dini öğretilere karşı daha kararlı ve güçlü bir tavır almaya çağırdı ve Müslüman bölgelerde siyasal katılımın, ateist propagandanın artırılmasını istedi.” 10
Fakat Gorbaçov’un ısrarla uygulattığı “Dinsizlik propagandası” sonuç vermekten uzaktı. Güçlü bir yeraltı zenginliği üzerinde yüksek nüfuslu bir İslami güç, gittikçe büyüyordu. Bu İslami uyanışı durdurma görevi bu kez yeni Rus hükümetlerine ve İsrail’e düşüyordu.
Kerimov yönetiminin ülkede estirdiği hava ittifakın başarılı olduğunun önemli bir delili. Çünkü Helsinki İnsan Hakları Komitesi’ne bağlı olan Orta Asya’da İnsan Haklarını Savunma Örgütü’nün verdiği bilgilere göre Özbekistan’da zindanları doldurulanların sayısı 50 bini buldu. Özbekistan yönetimi de tutuklananların sayısının 20 bini bulduğunu itiraf ediyor, ama daha fazlasını inkar ediyor. Buna göre 25 milyon nüfuslu ülkede her 500 kişiden biri zindanda.
Özbekistan’da gün geçtikçe artan çatışmalar, daha uzun bir süre karışıklığın durulmayacağını gösteriyor. Terör, su sıkıntısı, iç karışıklıklar, ekonomik sıkıntılar, hukukdışı gelişmeler, insan haklarının ihlali gibi konuları bir arada düşündüğümüzde ciddi bir düzelmenin ancak köklü değişikliklerle olacağı görülüyor. Karşımızda zengin kaynaklar ve kültür mirası içinde yaşayan, ancak fakir ve istibdat yönetimi altında ezilen bir halk bulunuyor. Ortadoğu’da yıllardır bitmeyen senaryonun bir benzeri de acaba yine İsrail desteğiyle Orta Asya’da mı yaşatılmak isteniyor? Bunu zaman içinde göreceğiz.
Ancak bundan birkaç yıl önce bölge liderliğine soyunan Türkiye’ye böyle bir dönemde çok büyük sorumluluklar düşüyor. Çekimser bir politikanın ne lider bir ülke olma hedefindeki Türkiye’ye ne de Türkiye’den çok büyük beklentiler içinde olan Kafkas halklarına fayda getirmeyeceği çok açık. Taziyet bildirmenin, kınamalar yayınlamanın zavallı çocuk ve kadınların sorunlarına ilaç olmayacağı ortada. Ancak köklü çözümlerle, kalıcı iyileştirmelerle ve uzun vaadeli politikalarla yardıma koşulduğu zaman, çöküşün eşiğinde olan bu ülkelerin yaralarına merhem olmak mümkün. Bunun için de bu bilince uygun davranmak ve liderliğin gerekliliklerini yerine getirmek gerekmekte.
DİPNOTLAR
1. Yeni Binyıl Gazetesi, 1 Eylül 2000
2. Tercüman, 10 Ağustos 1992
3. Avrasya Dosyası, c. 2, Sayı 4, Sonbahar 1995-96, s.187
4. 2000’e doğru, 10 Ocak 1993
5. Le point, 2 Ekim 1992
6. Hürriyet, 18 Kasım 1992
7. Milliyet Gazetesi, 30 Ağustos 1991
8. Milliyet Gazetesi, 1 Mart 1992
9. Turkish Daily News, 5 Şubat 1993
10. (Güneş, 22 Aralık 1986)
